Kumaş İçerik Sözlüğü

İnsanlık, 2011 yılında bitler üzerinde yapılan bir araştırmaya göre, giysilerin kökeninin 170 bin yıl öncesine dayandığını ortaya koymuştur. Giyinmenin birçok nedeni olsa da, en temel neden: Soğuk iklimlerde giysiler bizi donmaya, aşırı sıcakta ise güneşe karşı korur. Herhangi bir tekstil ürününün ortaya çıkması için gerek duyulan ve ürünün oluşmasında kullanılan ham maddeler, tekstil ham maddeleri olarak tanımlanır.

Geçmişte, doğada bulunan ve doğal olarak kullanıma uygun olan maddelerden yararlanılmıştır. Fakat artan nüfus ve gelişen teknolojilerle doğru orantılı olarak insanoğlunun ihtiyaçları da artmıştır. Bu sebeple doğadan elde edilen ham maddeler yetersiz kalmaya başlamıştır. Sürekli artan ham madde ihtiyacını karşılayabilmek amacıyla yapılan çalışmalar neticesinde doğal liflerle birlikte kimyasal lifler keşfedilerek üretime devam edilmiştir.

Yaşanan bu gelişmelerin ardından günümüzde de kullanmaya devam ettiğimiz birçok farklı avantajı ve dezavantajı olan ham maddeye sahibiz. Ham madde içeriklerine girmeden belirtmek isterim ki bu yazının amacı; tekstil ile ilgili hiçbir bilgi birikimi olmayan kişilerin bile bu yazıyı okuduktan sonra, satın alacağı herhangi bir tekstil ürünün etiketine baktığında ne satın aldığı hakkında fikrinin oluşmasıdır.

Lifler, en genelinde doğal lifler ve yapay lifler olarak ikiye ayrılır.

Başlıca doğal lifler; Pamuk, İpek, Yün, Keten

Yapay lifler kendi içinde ikiye ayrılır; sentetik lifler ve rejenere (suni) lifler.

Başlıca sentetik lifler; Polyester, Naylon, Likra / Elastan

Başlıca rejenere (suni) lifler; Asetat, Viskon / Rayon

Kafa karıştırmamak adına en çok kullanılan lifleri öğrenmekte fayda var. Ham madde üretimi özellikle insan yapımı liflerde büyük bir yelpaze olduğu için şimdilik en temel lifleri bilmemiz, satın alma alışkanlıklarımızda birçok olumlu değişiklik için yeterli olacaktır. Elyaf içeriklerine başlamadan bilmenizi isterim ki moda endüstrisi dünyanın en büyük ikinci kirletici endüstrisidir, bunun ana sebebi üretimin büyük ölçüde yenilemeyen kaynaklara dayanmasıdır. Tekstil liflerinin değeri, sahip olduğu bazı temel özelliklere göre belirlenir. Bu özelliklerden birkaç örnek vermemiz gerekirse: Uzunluk, incelik, mukavemet, parlaklık, esneklik, nem çekme ve benzeri birçok etken lifin değerini belirler.

Pamuk, esas kimyasal yapısı selüloz olan ve tekstilde son derece önmli bir yer tutan pamuk elyafının elde edildiği bitkidir. Pamuk elyafı, 5000 yılı aşkın bir süredir tüm tekstil elyafları içerisinde dünyada en yaygın olarak kullanılan elyaftır. Doğal bir elyaftır ve nefes alabilir. Yazın serin, kışın sıcak tutar. Doğal bir lif olan pamuk, yenilenebilir ve biyolojik olarak parçalanabilir. Pamuklu giysiler sadece yumuşak değil, aynı zamanda dayanıklı ve rahattır. Ancak geleneksel pamuk yetiştirilirken çok fazla suya ve böcek ilaçlarına ihtiyaç duyurulur, bu sebeple gezegen ve insanlar üzerinde olumsuz etkileri görülür. Geleneksel pamuğa daha sürdürülebilir bir alternatif olan organik pamuk son yıllarda çokça ilgi görüyor. Organik pamuk üretiminde, zararlı böcek ilaçlarını ve diğer kimyasalları üretim sürecinden çıkarmaya çalışarak sürecin çevresel etkisini en aza indirmek amaçlanmaktadır. Üretimde yüksek standartlar sağlamak için organik pamuk kullanılan ürünlerinizin GOTS sertifikalı olup olmadığını kontrol edebilirsiniz. Organik pamuktan sonra gelen en sürdürülebilir alternatif geri dönüştürülmüş pamuktur. Geri dönüştürülmüş pamuk, pamuk atıkları kullanılarak üretilir.

İpek, ipekböceğinin ürettiği yumuşak, parlak bir liftir. İpekböceği bir tırtıldır ve bu lifi kendine koza örmek için üretir. İnsanlık bu liften iplik yapar ve kumaş dokur. İpek; güzel görünüşlü, yumuşak, parlak ve dayanıklı olup, iyi boya tuttuğu için daha da güzelleştirilebilen hayvansal kaynaklı bir liftir. Hatta liflerin kraliçesi olarak bilinir. 4000 yılı aşkın bir süredir, insanların ekonomik hayatında önemli bir rol oynamakta olan ipek, yıllar boyu Çin, Hindistan, Bağdat, Şam ve İstanbul’dan geçen ipek yolunu takiben Avrupa’ya taşınmıştır. Bu zaman zarfında ipek altından daha değerli bir ürün olarak alıcı bulmuştur. Kozalardan ipeğin elde edilme işlemi larvaları kaynatarak öldürmeyi gerektirdiğinden, ipekçilik, hayvan refahı ve hakları aktivistleri tarafından eleştirilmiştir. Bir kilogram ipek üretimi için yaklaşık altı bin kurtçuk öldürülmek zorundadır. Yeni teknolojiler, ipeğe daha iyi alternatifler yaratmaya yardımcı olmuştur. Bolt Threads, ilk ticari örümcek ipeğini piyasaya sürmüş kişidir ve şirket bu süreçte örümcek kullanmamıştır. Ham ipek fermantasyon yoluyla üretilmiştir, tıpkı bira yapımında olduğu gibi, mayanın şekeri alkole dönüştürmesi yerine, örümcek ipeğinin ham maddesine dönüştürülmüştür. Bu yenilikçi malzeme hem güçlü hem de esnektir ve kurşun geçirmez yeleklerden, biyolojik olarak parçalanabilir su şişelerinden, ayakkabılara kadar her şeyde kullanılabilir.

Yün, bazı memelilerden (özellikle koyun, keçi, deve) elde edilen hayvansal kıl kökenli doğal bir elyaf türüdür. Eski çağdan bu yana insanlar soğuktan korunmak için yünden yararlanırlar. İlk insanlar önceleri hayvanın postuna sarınarak soğuktan korunurken, daha sonra bu kıllardan iplik yapmayı ve kumaş dokumayı öğrenmişlerdir. Sıcak tuttuğu için battaniye ve kışlık giysilerin üretiminde sıkça kullanılır. Vücuda nefes aldırdığı için kışın sıcak, yazın serin tutar. Nemi diğer doğal elyaflardan daha iyi emer. Kırışıklığa karşı nispeten dayanıklıdır. Aşırı ısı, nem ve basınca maruz kalırsa keçeleşme ihtimalı vardır. Güneş ışığı, güve ve yanlış ütüleme gibi unsurlar kumaşa zarar verebilir. Yüksek ısıda yıkandığında çekme eğilimi vardır. Isıyı iyi yalıtır, yüksek nem özelliği vardır ve kaybettiği şeklini kolayca bulur.Yünlü kumaş çeşitlerine örnek vermemiz gerekirse; kaşmir, yün içerikli en lüks kumaşların başında gelir. Çok ince ve yumuşak özelliktedir. Giyimi rahat ve sıcak tutan kaşmir kumaş; Atkı, hırka, kazak ve paltolar için sıklıkla kullanılır. Bununla birlikte çok bilinen kumaşlardan biri de Gabardin kumaştır. Sık ve çapraz dokuması olan bu içeriği elde etmek için çeşitli iplikler ve yün karışımı kullanılır. Su geçirmez ve genelde palto, etek ve pantolonlarda kullanılır.

Keten, Haziran-Ağustos ayları arasında ipek gibi, mavimsi veya sarı renkli çiçekler açan bir bitkidir. 15–60 cm boylanabilir. Tohumu ve lifi için yetiştirilen bitkinin doğal ve kültür formları bulunur. Ketenin kimyasal yapısında; %80 selüloz, %3 pektin, %10 su bulunur. Keten her çeşit toprakta yetişebilir. Lif ketenleri nemli havayı, yağ ketenleri ise güneşli havayı sever. Yağ ketenleri, iyice olgunlaştıktan sonra toplandığı halde, lif ketenleri olgunlaşmadan toplanır. Keten tohumları kapsülden dövülerek çıkarılır ve elenerek temizlenir. Gövdeler iyice ezilerek içinden lifleri çıkarılır. Demet haline getirilerek havuzlara daldırılır. Bir müddet bekletildikten sonra çıkarılıp kurutulur. Taraklardan geçirilerek düzeltilir ve yumaklar halinde hazırlanır. Diğer kumaş türlerine özellikle pamuklu kumaşa göre çok daha dayanıklıdır. Parlak yapıya sahip olan bu kumaş türünün esnekliği azdır. Keten kumaşın nem çekme özelliği yüksektir, bu sebeple banyo ürünlerinde sıkça kullanılır. Sıcak havalarda daha çok tercih edilmesinin nedeni, iri gözenekli yapısıyla vücudun hava almasını ve serin kalmasını sağlamasıdır. Dayanıklılığı, toz çekmemesi ve kendini bırakmaması döşemelik olarak sıkça kullanılmasını sağlar. Yansıtıcı özelliği sayesinde güneşte renk solması gibi şikayetleri minimum indirir bu yüzden yazın sıkça tercih edilir.

Polyester, 1940 senesinde İngiltere merkezli piyasaya sürülen ve doğal olmayan bir kumaş türüdür. Açılımı sentetik polimer olan polyester, basitçe bir plastik çeşidi olarak tarif edilmektedir. Polyester, genellikle farklı kumaşlarla karıştırılarak kullanılmaktadır. Polyesterin giyim sektöründe kullanım amacı, doğal ürünlere esneklik katmak ve kırışma oranını azaltmaktır. Ham maddesinin petrol ürünü ve taş kömürü olması, bu ürünün en büyük dezavantajı olarak gösterilmektedir. Polyesterlerin çoğu biyolojik olarak parçalanamaz, yani geçen sezon satın aldığınız polyester kumaş gömlek koşullara bağlı olarak en iyi 20 yıl, en kötü durumda 200 yıl doğada geri dönüşmeyecektir. Dahası, polyester kısmen petrolden türetilmiştir ve petrol endüstrisi dünyanın en büyük kirleticisidir. Polyester, üretim aşamasında soğutma için büyük miktarlarda su gerektiren, enerji açısından yoğun bir ısıtma işlemiyle üretilir. Eğer düzgün yönetilmezse, bu durum özellikle polyesterin sıklıkla üretildiği savunmasız toplumlarda yeraltı suyu seviyelerinin düşmesine ve temiz içme suyuna erişimin azalmasına neden olabilir. Polyestere alternatif olarak, geri dönüştürülmüş polyester tercih edilebilir. Genellikle geri dönüştürülmüş polyester, atık plastik şişeler kullanılarak üretilir. Geri dönüştürülmüş polyester satın almak, atıkları en aza indirdiğiniz ve fosil yakıt endüstrisini ortadan kaldırdığınız anlamına geliyor olsa da polyester konusunda dikkatli olmamız gerektiği gerçeğini değiştirmez. Çünkü çalışmalar, bu plastik mikrofiberlerin su yollarını endişe verici bir oranda kirlettiğini göstermiştir.

Naylon, kumaşın bilinen bir diğer ismi polyamid kumaştır. Sentetik kumaş kategorisinde yer alan naylon kumaş yüksek ısı basıncında belli başlı kimyasal maddelerin bir araya gelerek “plastikten” üretimi sağlanan kumaş türüdür. Sentetik kumaşlar arasında yoğun olarak kullanılan popüler bir kumaştır. Dünyada üretilen “ilk sentetik lif” naylon (polyamid) liftir. Mekanik dayanımı kuvvetli olan bir lif türüdür. Bu özelliği sayesinde dayanıklı olması istenen kumaşlarda, diğer elyaf türleri ile karıştırılarak kullanılabilir. Tekstil sektöründe en çok tercih edilen naylon lifleri “nylon6.6” ve “nylon6”dır. Özellikleri hakkında bilgi vermemiz gerekirse; ısıya duyarlı sentetik bir kumaştır. Fazla kırışmaz ve dayanıklı yapıya sahiptir. Gergin bir yapısı olduğu için ılık su da yıkanması gerekir. Uzun ömürlü kullanıma sahiptir. Sentetik kumaş olduğu için “statik elektrik” taşımaktadır. Kopma, çekilme, sürtünme gibi sorunlar görünmez. Yıkama sonrası çok hızlı kurumaktadır.

Likra, “elastan” ya da “Spandex” olarakta bilinir, elastik ve güçlü bir tür sentetik liftir. Çok fazla bilinmesede “Lycra” aslında bir markadır. Lycra, Cordura, Supplex gibi markaların hepsi 'Invista' adı verilen aynı şirkete aittir. Invista, üretimde Amerika’nın en büyük 30 çevre kirleticisi arasında yer alan Koch Industries'in bir yan kuruluşudur. Üretim sürecinde kullanılan temel malzeme, 1937'de Almanya'da IG Farben tarafından geliştirilen poliüretandır. Likranın esnekliği ve gücü (uzunluğunun beş katına kadar gerilebilir), özellikle cildi saran giysilerle birlikte çeşitli farklı giysilere dahil edilmiştir. Likranın bir diğer özelliği, normal kumaşlara göre gerildikten veya kuruduktan sonra orijinal şekline dönme kabiliyetidir. Kıyafet üretiminde, likra genellikle pamuk veya polyester ile karıştırılır ve nihai kumaşın küçük bir yüzdesini oluşturur, bu nedenle diğer liflerin görünüşünün ve hissinin çoğunu korur. Sentetik liflerin hepsinde olduğu gibi likra üretilirken de birçok kimyasal kullanıldığı için geri dönüşüme uğramaz ve atık olarak gezegenemizde kalır. Bu durumda çevre kirliliğine büyük oranda katkıda bulunur.

Rejenere liflerin başında gelen Viskon ile devam etmeden önce yapay lifler kategorisine giren rejenere liflerin kısaca ne anlama geldiğini bilmemiz gerektiğini düşünüyorum.

Rejenere lifler, yapımında başlangıç maddesi olarak doğal ham madde (selüloz veya protein) kullanılan, kimyasal işlemlerle esas molekül yapısı bozulmadan elde edilen liflere denir. Rejenere lifler, doğal polimerlerden kimyasal ve fiziksel işlemlerle yeniden şekillendirilerek bir lif çekim yöntemiyle filament hâlinde üretilirler.

Öncelikle viskon, viskoz ve rayon arasındaki kafa karıştıran konuyu açıklığa kavuşturmakla başlayabiliriz. Şöyle ki; Viskoz, viskonun yapılış aşamalarındaki halidir. Rayonda aynı anlama gelir. Yani özünde hepsi aynı elyaf olsa da karşımıza farklı isimlerle çıkabilir.

Viskon, kayın ağacından üretilen tekstil ham maddesidir. Selülozik yapıda olduğu için pamuğa benzetilebilir. Viskon genellikle pamuk veya polyestere sürdürülebilir bir alternatif olarak lanse edilir, bununla birlikte moda endüstrisinde ipeğe göre daha uygun fiyatlı ve daha dayanıklı bir alternatif olarakta bilinir. Bitki bazlı bir elyaf olarak viskon, doğası gereği toksik veya kirletici değildir. Fakat hızla büyüyen moda endüstrisi nedeniyle, bugün piyasadaki viskon kumaşların çoğu, işçiler, yerel topluluklar ve çevre üzerinde yıkıcı etkilere sahip olan enerji, su ve kimyasal kullanılarak ucuza üretilmektedir. Viskondan yapılan odun hamuru, kimyasallarla işlenerek üretilir, daha sonra süzülür ve ince bir iplik haline getirilir. Bu oldukça kirletici bir süreçtir ve üretim tesislerini çevreleyen hava ve su yollarına birçok toksik kimyasal salmaktadır. Kullanılan kimyasallardan biri olan karbon disülfür, sadece tekstil işçilerinde değil, aynı zamanda tekstil fabrikalarının yakınında yaşayanlarda da kalp hastalığı, doğum kusurları, cilt rahatsızlıkları ve kanser gibi hastalıkları tetikleyen toksik bir bileşendir. Dahası, çözünen hamur, ağacın yaklaşık %70’ini israf eder ve kimyasal olarak yoğun bir üretim sürecidir.

Asetat, asetat rayonu ya da asetat ipeği olarak da adlandırılır, tekstilde kullanılan rejenere (suni) bir lif çeşididir. Selülozik kökenlidir, üretimi için odun hamuru, pamuk linteri veya artıkları kullanılır. Filament iplik hâlinde üretilenler; abiye giysilik kumaşlar, pelüş, kadife, dekorasyon amaçlı kumaşlar, kürk ve manto için astarlık kumaşların yapımında kullanılır. Kesikli liflerden eğrilen iplikleri; fantezi iplikler, elbiselik kumaşlar, takım elbiselik ve mantoluk kumaşların üretiminde kullanılır. Asetat, dökümlülüğü ve yumuşak tutumu ile bilinir. Aşınma dayanımı, yaş ve kuru mukavemeti düşük olmasına rağmen tekstilde sıkça kullanılan bir elyaftır. Nem tutumu oldukça düşüktür. Bu sebeple çok çabuk kurur. Asetat düşük sıcaklıkta yumuşadığından dikkatli ütülenmelidir. Pürüzsüz bir yüzeye ve ipeğe yakın bir görüntüye sahiptir.

Yazar: Merve Odabaş

Instagram Hesabı: